Zastaw rejestrowy na akcjach jako zabezpieczenie obligacji korporacyjnych

Zastaw rejestrowy stanowi jeden z najpopularniejszych sposobów zabezpieczenia obligacji, a jego szczególnym rodzajem jest zastaw rejestrowy ustanowiony na akcjach. Celem artykułu jest przybliżenie czytelnikowi mechanizmów działania zastawu na akcjach oraz wynikających z tego praw i obowiązków.

Rozważania warto rozpocząć od zdefiniowania, czym jest zastaw. Pod tym pojęciem kryje się ograniczone prawo rzeczowe, ustanawiane na rzeczach ruchomych oraz na niektórych prawach zbywalnych np.: akcjach czy obligacjach w celu zabezpieczenia wierzytelności. Daje on pierwszeństwo obligatariuszom przy dochodzeniu roszczeń z przedmiotu zastawu w sytuacji niewykupienia obligacji. Jednym z rodzajów zastawów jest zastaw rejestrowy, uregulowany w ustawie z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.

Według ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów stroną zastawu jest zastawca i zastawnik. Mianem zastawcy określimy osobę fizyczną lub osobę prawną, której akcje stały się przedmiotem zabezpieczenia. Z kolei zastawnikiem nazwiemy osobę, która udziela kredytu. W przypadku emisji obligacji zabezpieczonej zastawem na akcjach, zastawcą będzie przeważnie spółka emitująca obligacje, w której posiadaniu jest pakiet akcji, a zastawnikiem obligatariusz.

Zastaw na akcjach w formie dokumentów następuje poprzez odpowiednie stosowanie przepisów o przeniesieniu ich własności. Jednak w przypadku zastawu rejestrowego nie jest konieczne przeniesienie własności akcji na kredytodawcę, ani wydanie mu dokumentu akcji. Innymi słowy dokument może pozostać w posiadaniu zastawcy, jak również w posiadaniu osoby trzeciej, za jej zgodą. Możliwa jest, zatem zarówno sytuacja, w której posiadaczem dokumentu akcji będzie zastawnik jak również sytuacja, w której posiadaczem będzie zastawca czy też osoba trzecia. Przyjmuje się zatem, że ukształtowanie faktycznego posiadacza akcji zależy od woli stron wyrażonej w umowie o ustanowienie zastawu.

Akcje zdematerializowane w przeważającej większości są przedmiotem zorganizowanego obrotu na rynku regulowanym lub w alternatywnym systemie obrotu NewConnect.  Takie akcje w związku z zasadami obrotu giełdowego są co do zasady akcjami na okaziciela, a zawarte w nich prawa są identyczne z akcjami w formie dokumentu.  Zapisane są w postaci zapisu informatycznego na rachunku papierów wartościowych.

Warunkiem dokonania skutecznego zastawu jest dokonanie przez firmę inwestycyjną, prowadzącą rachunek papierów wartościowych, blokady obciążonych akcji na podstawie umowy zastawniczej i dyspozycji klienta. Ponieważ blokada jest utrzymywana przez cały okres trwania zastawu w praktyce oznacza to, że nadal są one widoczne na rachunku maklerskim, ale nałożony został na nie zakaz handlu uniemożliwiający swobodny obrót.

W przypadku ustanowienia zastawu rejestrowanego na akcjach może się pojawić problem z wartością akcji, a co za tym idzie z wysokością zabezpieczenia. Rodzącym bardzo duże problemy dla obligatariuszy, może okazać się moment niewykupienia w terminie obligacji przez emitenta. Wskazuje to na złą sytuację panująca w spółce, na którą na pewno zareagują akcjonariusze giełdowi próbując pozbyć się akcji niewypłacalnej spółki. Z pewnością zaowocuje to dużymi spadkami kursu akcji, a co za tym idzie dużym spadkiem wartości zabezpieczenia. W takiej sytuacji może okazać się, że suma uzyskana z zabezpieczenia nie pokryje wszystkich roszczeń obligatariuszy.

Umowa zastawnicza i wpis do rejestru

W przypadku zastawu rejestrowanego na akcjach umowa powinno zawierać, co najmniej:

Ważnymi elementami, które powinny być zawarte w umowie są postanowienia odnośnie ewentualnego ustanowienia poza egzekucyjnych sposobów zaspokojenia zastawnika np. przejęcia zastawionych akcji na własność lub sprzedaż zastawionych akcji w drodze przetargu publicznego przeprowadzonego przez notariusza lub komornika.

Zastaw rejestrowy powstaje dopiero z chwilą dokonania odpowiedniego wpisu do rejestru zastawów. Wpisu na wniosek zastawcy lub zastawnika dokonuje sąd właściwy miejscowo dla zastawcy.

Z reguły ustanowienie zastawu umożliwia zastawnikowi udział w zysku, który przynosi przedmiot zastawu.  W przypadku zastawu rejestrowanego wszelkie prawa majątkowe przypadają na zastawcę, chyba że w umowie zastawniczej stwierdzono inaczej. Jeżeli więc umowa stwierdzi istnienie prawa zastawnika do dywidendy będzie on mógł rościć sobie prawo wobec spółki do jej wypłaty.  

W przypadku akcji zdematerializowanych, zapisanych na rachunku papierów wartościowych, prawo głosu z obciążonych akcji będzie przysługiwać zastawcy. Inaczej jest w sytuacji, gdy akcje są akcjami imiennymi w formie dokumentu. Prawo do głosu przysługuje wtedy posiadaczowi obligacji, jeżeli stanowi tak umowa zastawnicza oraz gdy w księdze akcyjnej dokonano wzmianki o ustanowieniu zastawu i o upoważnieniu do wykonywania prawa głosu.

W przypadku akcji na okaziciela w formie dokumentu, jeżeli nastąpiło wydanie akcji obligatariuszowi (dowolnie w przypadku zastawu rejestrowego), będzie on traktowany przez spółkę jak akcjonariusz. Należy przyjąć, że uprawnienie do wykonywania prawa głosu powinno znajdować oparcie w treści umowy zastawniczej, która w tym przypadku będzie źródłem legitymacji materialnej.

Zastawnikowi uprawnionemu do wykonywania prawa głosu będzie również przysługiwać prawo do udziału w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy oraz prawo do uzyskiwania informacji o sprawach spółki, od jej zarządu, w trakcie zgromadzenia z wyłączeniem prawa do zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia oraz uprawnienia do zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia i umieszczania w porządku obrad określonych spraw.

Zastaw rejestrowy na akcjach stanowi dobre zabezpieczenie przy spółce o korzystnych wynikach finansowych. Pewna przewidywalność, co do kondycji spółki pozwala przewidzieć rozwój kursu akcji i oszacować na ile dane zabezpieczenie faktycznie jest realne. Inwestorzy, którzy skuszą się na akcje z zabezpieczeniem w postaci zastawu na akcjach, muszą liczyć się z faktem, że kurs akcji, a co za tym idzie wartość ich zabezpieczenia jest zależna od wielu czynników rynkowych.